Türkmenistanyň orta mekdepleriniň gutardyş synplarynda biologiýa dersi boýunça synagyň soragnamalary - 2020ý.

«Mugallymlar gazeti» gazetinde Türkmenistanyň umumy orta bilim berýän mekdepleriniň tebigy bilimler ugurly gutardyş synplarynda biologiýa dersinden geçiriljek synagyň soragnamalary çap edildi. Türkmenistanyň Bilim ministrligi we Milli bilim instituty tarapyndan taýýarlanan şol sanawy «Turkmenportal» hem okyjylary bilen paýlaşýar:

1-nji soragnama

1. Umumy biologiýanyň tebigy ylymlaryň ulgamynda tutýan orny. Onuň ähmiýeti we beýleki ylymlar bilen baglanyşygy.
2. Öýjük — janly organizmleriň gurluş we funksional birligidir. Öýjük teoriýasy we onuň esasy düzgünleri.
3. Uýgunlaşmalaryň ýüze çykmagy. Uýgunlaşmanyň otnositel häsiýeti.

2-nji soragnama

1. Janly tebigatyň bitewüligi. Biosferanyň janly maddasynyň elementar we molekulýar düzümi.
2. Fermentler we olaryň ähmiýeti. Witaminler we olaryň organizmde ýerine ýetirýän işleri.
3. Agrosenozlar. Türkmenistanyň agrosenozlary.

3-nji soragnama

1. Biologiýa ylmynyň oba we tokaý hojalygy, senagat, lukmançylyk, gigiýena, tebigaty goramak üçin ähmiýeti.
2. Tebigy we emeli seçgi. Emeli seçginiň döredijilik ähmiýeti.
3. Türkmenistanyň Gyzyl kitaby. Etalonlar we tebigatyň ýadygärlikleri.

4-nji soragnama

1. Organiki dünýäniň ulgamlary. Bakteriýalar, kömelekler, ösümlikler we haýwanlar şalyklary.
2. Öýjügiň metobolizmi (plastik we energetik madda çalşyklar).
3. Biogeosenozlaryň mysallary: çöl (Garagum), daglar (Köpetdag, Köýtendag, Sünt-Hasardag), derýalar (Amyderýa, Murgap,Tejen, Sumbar), tebigy (Sar ygamyş) we emeli köl (“Altyn asyr” Türkmen köli), iri suw howdanlary (Saryýazy, Hanhowuz, Köpetdag).

5-nji soragnama

1. Haýwanlaryň, ösümlikleriň we bakteriýalaryň öýjükleriniň gurlu şyndaky tapawutlar. Eukariot we prokariot öýjükleriň deňeşdirme häsiýetnamasy.
2. Adam jynslary.
3. Türkmenistanda seleksiýa işleri. Türkmenistan — garaköli we saryja goýunlarynyň Watanydyr. Ahalteke aty, arwana düýesi, türkmen tazysy we alabaý iti, türkmeniň ak bugdaýy, gawun-garpyzy, ir-iýmişli agaçlary türkmen halkynyň milli buýsanjydyr.

6-njy soragnama

1. Monogibrid çaknyşdyrma. Birinji nesliň birmeňzeşligi. Dominirleme düzgüni (G. Mendeliň birinji kanuny).
2. Wiruslar — ýaşaýşyň öýjüksiz görnüşidir.
3. Türkmenistanda hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygynda ýurdy bagy-bossanlyga öwürmek işleriniň amala aşyr ylyşy. Ýerleriň meliorasiýasy, ösümlikleri ösdürip ýetişdirmegiň agrotehnikasyny kämilleşdirmek esasynda agrosenozlaryň önümliligini artdyrmak babatda Türkmenistanda geçirilýän çäreler.

7-nji soragnama

1. Antropogeneziň hereketlendiriji güýçleri.
2. Suw, onuň himiki we biologiki düzümi.
3. Populýasiýa, Dürli görnüşleriň populýasiýalarynyň özara gatnaşyklary.

8-nji soragnama

1. Bir öýjükli we köp öýjükli organizmler. Dokumalaryň, organlaryň, organlar ulgamlarynyň arabaglanyşygy, köp öýjükli organizmleriň bitewüliginiň esasy hökmünde.
2. RNK-nyň görnüşleri, gurluş aýratynlyklary we öýjükde ähmiýeti
3. Ýer ýüzünde ýaşaýşyň döreýşi baradaky taglymat. Lui Pasteriň tejribesi.

9-njy soragnama

1. Ikinji nesliň gibridleriniň alamatlarynyň dargamagy (G. Mendeliň ikinji kanuny).
2. Öýjükde uglewodlaryň we ýaglaryň biosintezi.
3. Mezozoý erasynda ýaşaýşyň ewolýusiýasy. Mezozoý erasynda Türkmenistanda tapylan ýaşaýşyň yzlary (ýumşak bedenlileriň we mähnet süýrenijileriň aýak yzlarynyň tapylmagy).

10-njy soragnama

1. Digibrid çaknyşdyrma. Garaşsyz nesle geçijilik kanuny we onuň sitologik esaslary. G. Mendeliň 3-nji kanuny.
2. DNK-nyň sintezi. Nesle geçijilik alamatlaryny saklamakda we olary ata-eneden nesle geçirmekde DNK-nyň ähmiýeti. Genetiki maglumat. DNK-nyň kody.
3. Ekologik aň-düşünjäni ösdürmek — biosferany goramagyň we ony aýap saklamagyň zerur şertidir.

11-nji soragnama

1. Öýjükde belogyň ýerine ýetirýän işleri.
2. Mitoz — öýjügiň ýaşaýyş aýlawynyň döwri. Mitozyň döwürleri.
3. Kaýnozoý erasynda ýaşaýşyň ösüşi.

12-nji soragnama

1. Glikoliz (glýukozanyň kislorodsyz dargamagy), onuň janly organizmler üçin ähmiýeti.
2. Mikro we makroewolýusiýa — ýeke-täk ewolýusion hadysalaryň tapgyrydyr.
3. Genetika — nesle geçijiligiň we üýtgeýjiligiň kanunalaýyklyklary baradaky ylymdyr. Genetikanyň wezipeleri we ony öwrenmegiň usullary.

13-nji soragnama

1. Sitoplazmanyň, plazmatik membrananyň gurluşy we ýerine ýetirýän işleri. Öýjügiň esasy organoidleri (mitohondriýalar, ribosomalar, li  zosomalar, hereket organoidleri we beýlekiler).
2. Fotosintez we onuň kosmiki ähmiýeti.
3. Kömelekleriň gurluşy we köpelişi. Maýa kömelekleri. Kömelekleriň biotehnologiýada ulanylyşy we halk hojalygynda ähmiýeti.

14-nji soragnama

1. Oňurgaly haýwanlaryň embrional we embrionaldan soňky ösüşi.
2. Haýwanlary eldekileşdirmek we ösümlikleri medenileşdirmek seleksiýanyň başlangyç tapgyry hökmünde. Medeni ösümlikleriň gelip çykyş merkezleri. Akademik N.I.Wawilow we onuň işleri.
3. Üýtgeýjiligiň görnüşleri. Modifikasion üýtgeýjilik.

15-nji soragnama

1. Bakteriýalar we olaryň gurluşy. Bakteriýalaryň ýaşaýyş işjeňligi we olaryň halk hojalygynda ulanylyşy.
2. Meýoz: reduksion we ekwasion bölüniş.
3. Adamyň ewolýusiýasy. Janly tebigatyň ulgamynda adamyň tutýan orny.

16-njy soragnama

1. Belogyň molekulasynyň gurluşy. Belogyň himiki we fiziki häsiýetleri.
2. T.Morganyň nesle geçijiligiň hromosoma teoriýasy.
3. Görnüş. Görnüşiň kriteriýalary: morfologiki, fiziologiki, genetiki, biohimiki, ekologiki, geografiki.

17-nji soragnama

1. Janly organizmleriň (ösümlikler, haýwanlar we beýlekiler) ýaşaýşynda uglewodlar yň tutýan orny. Polisaharidleriň gurluşy we biologik ähmiýeti.
2. Biotehnologiýa. Biotehnologiýanyň ykdysadyýetiň, oba hojalygynyň, lukmançylyk ylymlarynyň ösmeginde we daşky gurşawy goramakda ähmiýeti. Biotehnologiýa halk hojalygynda.
3. Arheý we proterozoý erasy. Ýaşaýşyň öýjükli görnüşleriniň ýüze çykmagy we onuň prokariotlardan (bakteriýalar we gök-ýaşyl suwotular) eukariotlara çenli ewolýusiýasy.

18-nji soragnama

1. Ýadro — öýjügiň ýaşaýyş işjeňligini üpjün edýän merkezdir. Öýjügiň ýadrosynyň gurluşy we onuň ýerine ýetirýän işleri.
2. Hemosintez we onuň ähmiýeti.
3. Ç. Darwine çenli döwürde ewolýusion garaýyşlaryň ösüşi.

19-njy soragnama

1. ATF — janly organizmler üçin energiýanyň çeşmesi.
2. Köpelişiň görnüşleri.Ösümlikleriň we haýwanlaryň jynssyz köpelişi.
3. Adamyň gelip çykyşy baradaky Ç. Darwiniň garaýyşlary. Adamyň gelip çykyşynyň subutnamalary.

20-nji soragnama

1. Glýukozanyň kislorodly okislenmegi. Krebsiň aýlawy.
2. Mutasion üýtgeýjilik (genom, hromosom, gen mutasiýalary), olaryň sebäpleri.
3. Türkmenistanyň BMG-niň daşky gurşawy goramak bilen baglanyşykly konwensiýalaryna goşulmagy: “Çölleşmä garşy göreş”, “Biologik dürlülik barada”,“Ozon gatlagyny goramak barada”, “Klimatyň üýtgemegi baradaky çäklendiriji konwensiýa” we beýlekiler.

21-nji soragnama

1. Ýaşaýşyň döreýşine häzirki zaman garaýyşlary. A.I.Opariniň gipotezasy.
2. Ýaglar — öýjük membranasynyň esasy gurluş komponenti we energiýa çeşmesi.
3. Köp öýjükli organizmleriň hususy ösüşi.

22-nji soragnama

1. Genleriň özara täsiri. Sitoplazmatik nesle geçijilik. Alamatyň kemala gelmeginde genotipiň we daşky gurşawyň täsiri.
2. Ewolýusiýanyň subutnamalary.
3. Jyns öýjükleriniň emele gelşi. Tohumlanma. Jynsly köpelişiň biologik ähmiýeti.

23-nji soragnama

1. Jyns genetikasy.
2. E.Gekkeliň we Mýulleriň biogenetik kanuny.
3. Ösümlik we haýwanat dünýäsiniň ösüşindäki aromorfozlar, idioadaptasiýalar (diwergensiýa we konwergensiýa) we degenerasiýalar.

24-nji soragnama

1. Beloklaryň biosintezi.
2. Gen — nesle geçijiligiň ele  menta r bi rligi. Geniň düzümi we gurluşy, onuň mutasiýa geçmäge bolan ukyby.
3. Ewolýusiýanyň sintetik taglymaty darwinizmiň, genetikanyň, ekologiýanyň we beýleki biologiýa ylymlarynyň ösmeginiň netijesidir.

25-nji soragnama

1. Ýaşaýyş ugrunda göreş we onuň görnüşleri.
2. Paleozoý erasy. Ösümlik dünýäsindäki uly aromorfozlar.
3. Akademik W.I.Wernadskiniň biosfera baradaky ylmy taglymatynyň mazmuny we ähmiýeti.