Adamlaryň aglabasy kämahallar “arap ýazuwy” diýlip hem atlandyrylýan arap elipbiýiniň owadanlygyna we nepisligine haýran galýarlar. Arap diline esaslanýan pars elipbiýi hem owadanlygy babatda arapçadan kän bir pesde durmaýar (olaryň arasyndaky tapawut birnäçe harpda we olaryň ýerleşiş tertibinde).

Köpler Hytaýyň we Ýaponiýanyň ieroglif ýazuwyny-da owadan hasaplaýarlar. Bu ýurtlarda uzak döwürläp kalligrafiýa sungaty nakgaşlyk bilen deň derejede hasap edilipdir — munda syýa bilen ýüpek kagyzyň ýüzüne ieroglifi çekmek üçin köp sabyr hem-de ussatlyk gerekdir.

Häzirki döwürde iň giňden ýaýran latyn elipbiýidir. Şonuň esasynda ozal öz ýazuw dili bolmadyk köp sanly dilleriň elipbiýi döredildi. Ýöne henizem öz gadymy elipbiýine eýe bolan diller saklanyp galyp, olar latyn elipbiýine, arap ýazuwyna ýa-da köpler üçin tanyş ierogliflere meňzemeýän bolsa-da, öz gezeginde giňden ulanylýar.

Surat: sea-inside.net

Ermeni we gruzin elipbiýleri. Bularyň ikisi hem deňräk wagtda, ýagny mukaddes injil kitabyny ýakyn wagtda hristiançylygy kabul eden halklaryň dillerine terjime etmek zerurlygy ýüze çykan mahaly döredildi. Bu elipbiýleriň ikisiniň hem bir adam tarapyndan oýlanyp tapylan bolmagy ähtimaldyr, sebäbi olar deňeşdirilende köp harplaryň meňzeşligi ünsüňi çekýär, üstesine-de ermeni we gruzin elipbiýiniň ikisinde-de 38 harp bar.

Surat: theoryandpractice.ru

Bali elipbiýi. Bu elipbiýiň dörän ýeri Indoneziýanyň Bali adasy. Ol 47 simwoly öz içine alýar. Bu elipbiý Günorta-Gündogar Aziýanyň beýleki köp sanly elipbiýiniň ýazylyşyna az-kem çalym edýär, ýöne şol bir wagtyň özünde-de örän çylşyrymlylygy we owadandygy, özboluşlylygy bilen tapawutlanýar. Çyzgylary egri harplar dürli janly-jandarlara — düýelere, guşlara, ýylanlara meňzeýär. Häzirki wagtda, esasan, bali, köne ýawan we sanskrit ýa-da dini tekstleri ýazmak üçin ulanylýar.

Surat: thegirl.ru

Birman haty. Takmynan, 10 asyr mundan ozal ýüze çykypdyr. Bali ýaly, hindi ýazuwynyň iň gadymy görnüşlerinden biri bolan Brahmiden gelip çykýar. Birman elipbiýinde 45 sany owadan aýlaw nyşan bar. Bu elipbiýiň harplary elmydama sagadyň ugruna laýyklykda çyzylýar. Nyşanlaryň tegelek görnüşi amaly pikirler bilen baglanyşykly — köne döwürlerde birma dilindäki tekstler gönüligine aňsatlyk bilen ýyrtylýan palma ýapraklaryna ýazylypdyr.

Surat: theoryandpractice.ru

Şri-Lankada Brahminiň ýene bir “nesli” — singal elipbiýi ulanylýar. Onuň kömegi bilen Şri-Lankada geplenýän singal dilindäki maglumatlar, şeýle hem sanskritdäki dini tekstler, käte hatda iňlis dilindäki maglumatlar hem ýazylýar. Singaldaky tekstler monjuklara meňzeýär — onda kadaly aýlaw harplar göze görünmeýän sapaklara düzülen ýaly.

Surat: ru.wikipedia.org

Gadymy mongol haty. Öňkülerden tapawutlylykda, ondaky sözler dikligine — ýokardan aşaklygyna ýazylýar. Ol iň owadan dik elipbiýleriň biri hasaplanýar. Mongoliýanyň özünde bu ýazuw görnüşi, esasan, döwlet nyşanlarynda ulanylyp, 20-nji asyryň ortalarynda Mongoliýanyň kiril elipbiýine geçmegi bilen, şol has giňden ulanylyp başlandy. Ýöne Hytaýyň içki Mongoliýa sebitinde gadymy mongol haty giňden ulanylýar. Görnüşinden çylşyrymlydygyna garamazdan, gadymy mongol ýazuwy elipbiý harplary örän az sanly elementlerden durýar. Syn edeniňde mongol elipbiýi gaty üýtgeşik görünýär, bir matanyň ýüzünde birleşýän ýaly, sebäbi ähli harplar biri-birine inçe çyzyklar bilen birikdirilýär.

Surat: theoryandpractice.ru

Ýewreý elipbiýi. Aslynda, arap we ýewreý dilleri özara baglanyşykly bolansoň, iki elipbiýiň gelip çykyşynyň umumy kökleri bar — ol hem gadymy arameý ýazuwy. Ýewreýçe tekstler hatda arap dilindäki ýaly — sagdan çepe ýazylýar we iki elipbiýdäki birinji harp birmeňzeş — “alef” diýlip aýdylýar. Şeýle-de bolsa, ewolýusiýanyň esasynda ýewreý elipbiýiniň harplary has göni, inedördül şekillere eýe boldy, şonuň üçinem onuň daş görnüşinden arapça kän bir meňzeşligi ýokdur. Diňe dört çekimli harp bar, galan çekimli sesler alamatlaryň esasynda çekimsizleriň ýokarsynda ýa-da aşagynda nokatlar bilen görkezilýär. Ýewreý elipbiýi ýewreý dilinde we ikinji ýewreý dilinde — idişde tekstleri ýazmak üçin ulanylýar.

Surat: qwizz.ru

Tuaregiň tifinag elipbiýi ony diňe tuareg taýpasynyň aýallarynyň ulanýandygy üçin gyzyklydyr — Demirgazyk Afrikada, ýagny Tunis, Alžir, Marokko, Liwiýa we Mawritaniýa ýurtlarynda ýaşaýan halklar ulanýarlar. Bu elipbiý gelip çykyşy boýunça örän gadymy, ony bolsa sözleriň ýazylyşy hem görkezýär — olar aşakdan ýokaryk we sagdan çepe ýazylýar.

Tuareg-erkekler latyn ýa-da arap ýazuwyny makul görüp, ony ulanmaýarlar emma zenanlar bolsa tifinagy iş ýa-da şahsy ýazgylary üçin giňden ulanýarlar. Tifinagda ýazylan edebi eser hem ýokdur. Ilkibaşda bu elipbiý çarwadarlar tarapyndan, içerki hojalyk zerurlyklary üçin döredilipdir. Daşyndan tifinag dünýädäki beýleki elipbiýlere meňzemeýär, ol has-da şifrlemegi ýa-da geometrik nagyşlary ýada salýar.

Surat: Pixabay/lemaildeclaire

Grek elipbiýi latyn we kiril elipbiýiniň döremeginiň esasynda durandygy bilen tanalýar, ýöne bu elipbiýiň özi Ýewropa elipbiýleriniň hatarynda ornuny saklap galdy. Daşyndan göräýmäge grek elipbiýi latyn ýa-da slawýan dillerine meňzemeýän nyşanlary öz içine alýan bolsa-da, ol kiril elipbiýini ýada salýar. Gadymy döwürlerden bäri grek elipbiýi örän az derejede özgerdi, ýogsam grek diliniň özi, elbetde, gadymy grekçeden görnetin, düýpgöter tapawutlandy.

Surat: thegirl.ru

XIX asyrda oýlanyp tapylan iň ýaş elipbiýleriň biri Çeroki elipbiýidir. Onuň awtory Sekwoýýa lakamly Çeroki indeý taýpasynyň ýolbaşçysydyr. Ol sowatsyz bolany üçin iňlis dilini bilmändir, ýöne iňlis kolonizatorlarynyň ýazmaça habarlary aňsatlyk bilen alyş-çalyş edýändiklerini görüp, öz halky üçin özboluşly ýazuw dilini döretmegi ýüregine düwüpdir. Sekwoýýa latyn elipbiýini esas hökmünde kabul edipdir, ýöne harplary doly bilmeýändigi sebäpli, olary terjime edipdir we üýtgedipdir. Şonuň üçin Çeroki elipbiýiniň harplarynyň aýdylyşy we ady latyn diliniňkiden düýpgöter tapawutlanýar.

Çeroki elipbiýinde latyn elipbiýindäki köp — 86 simwol bar. Sekwoýýa kiril elipbiýini hem ulanypdyr ýa-da käbir nyşanlary özi oýlap tapypdyr. Görnüşine görä, onuň elipbiýi birneme latyn elipbiýini ýada salýar, ýöne käbir harplar beýleki dillerden doly tapawutly. Oklahoma we Demirgazyk Karolina ştatlaryndaky çeroki elipbiýini peýdalanýanlar iňlis dili bilen birlikde öz elipbiýini giňden ulanýarlar.

Peýdalanylan çeşmeler: theoryandpractice.ru; /ru.wikipedia.org; thegirl.ru; qwizz.ru   

Şeýle-de okaň:

• Bilmegiň wagty geldi: çyndyr öýdülýän 10 sany mif
• Gerekmejek zatlar: iňlis alymlarynyň gülkünç we biderek açyşlary