Gündogaryň ajaýyp jülgeleri we dag etekleri baý özboluşlylygy bilen dünýä siwilizasiýasynyň iň gadymy merkezlerini özünde jemleýär. Gündogar gadymy döwürlerden bäri özüniň syrly täsinligi, jadyly dünýäsi bilen meşhur syýahatçylary, gözleglerde gezen alymlary, şahyrlary, sazandalary we beýleki beýik şahsyýetleri haýrana goýup gelipdir.
Soňlugy bilen kompozitor N.Rimskiý-Korsakowyň «Şährizada» atly simfoniki eserine esas bolup hyzmat eden arap halkynyň täsin «Müň bir gije» atlandyrylan ertekileri, S.Rahmaninowyň sazynda beýanyny tapan «Gruziýanyň baýyrlarynda» atly A.Puşkiniň goşgy setirleri, Gündogaryň sazlary: surnaý, rebab, uda, simballar... bularyň ählisi bizi owadan topragyň, asylly däpleriň, has inçe duýgularyň döreýän dünýäsine iterýär.
Gündogar gadymy özboluşly taryhynda we medeniýetinde ajaýyp sahypalary ýazan beýik akyldarlaryň, pelsepeçileriň we ensiklopedik alymlaryň watanydyr. Olaryň arasynda dünýä belli akyldarlar — Al-Horezmi, Abu Reýhan Biruni, Al-Faraby, Ibn Sina, Mirzo Ulugbek, Zahyreddin Muhammet Babyr we başgalar bar.
Abu Nasyr Muhammet Al-Faraby (870-950) nusgawy musulman ylmynyň ösüşinde tutuş bir döwür bilen baglanyşykly görnükli türk akyldary, arap çeşmelerinde Aristotelden soň «ikinji mugallym» diýlip atlandyrylýan beýik filosof, logikaçydyr.
Surat: biographe.ru
Ol 870-nji ýylda Farap şäherinde doglup, Bagdatda okap bilim alypdyr. Akyldar logika, pelsepe, matematika, lukmançylyk ýaly dürli ylymlary öwrenipdir, arap, türk, pars, grek dilleri ýaly birnäçe dilleri bilipdir. Bagdatda 20 ýyldan gowrak ýaşamak bilen, ýazgylarynyň köpüsini şol ýerde ýazypdyr. Emir Seýf-ad-Daul Ben Hamdanyň howandarlygynda Halap şäherine gidip, köşgünde öz döwrüniň meşhur akyldarlary bilen duşuşypdyr. Ýöne ony köşk alymy bolmak ýaly abraýly durmuş kanagatlandyrmandyr we Al-Faraby sada durmuş ýörelgesine eýerip, uzak ýollara syýahata gidýär. Baş maksady hakykata akyl ýetirmek we aň-bilim erkinligi bolan beýik filosofyň ýalňyzlygyny we hemişelik işini diňe okuwçylar bilen sapak geçmek özgerdipdir.
Alym-ensiklopediýaçynyň döredijilik mirasy örän uludyr. Onuň Ýewropada we Gündogarda meşhur bolmagyna goşant goşan Aristoteliň «Metafizika», «Etika», «Ritorika» ýaly eserlerine beren teswirleri, «Paýhas merjeni», «Filosofiki traktatlar», «Sypaýy şäheriň ýaşaýjylarynyň pikirleri barada traktat» ýaly eserleri giň meşhurlyga eýe bolupdyr.
Al-Farabynyň filosofik ulgamynda iň möhüm sosial hadysalaryň biri bilim bolup, onuň esasy maksady adamy kämillige ýetirmekdir. Alym özüne dünýäde uly meşhurlyk getiren «Uly saz kitaby» atly esasy eserinde aýdym-saz ylymlary, sazlaşyk elementleri, ritm, kompozisiýa tehnikasy, Arap halyflygynda bar bolan Merkezi Aziýa gurallary bilen içgin gyzyklanypdyr.
Abu Aly Ibn Sina (Awisenna, 980-1037) — orta asyr pars alymy, filosof, lukman, şahyr, sazanda, Gündogaryň Aristotelizmiň görnükli wekili. Ol ylymyň 29 pudagynda 450-den gowrak eser döreden orta asyr yslam dünýäsiniň tanymal alymlaryndan biridir. Onuň mistik eserlerine «Guşlar kitaby», «Öňünden kesgitlemek kitaby» degişlidir. Alym dört görnüşli edebi goşgy görnüşinde «Söýgi hakda traktat» atly eserini, «Haý ibn Ýakzan» atly göçme manydaky allegorik eserini, liriki şahyrana rubagylary ýazypdyr. Bu eserler eýran, arap we türk halklaryň edebiýatynyň ösüşine-de ep-esli derejede täsir edipdir.
.jpg)
Surat: biographe.ru
Çagalygyndan täsin ukyplaryny ýüze çykaryp, 10 ýaşyna çenli Gurhany ýatdan bilipdir. Heniz 12 ýaşynda mahaly onuň bilimi we aň-düşünjesi köpleri haýran galdyrýan eken, hatda ulular hem onuň ýanyna maslahat sorap gelip başlapdylar. Awisenna 16 ýaşynda Buhara emirini bejermek üçin çagyrylýar. Ol şu döwürde lukmançylyk we täze bejeriş usullaryny işläp düzmek bilen gyzyklanýan eken.
Ömrüniň dürli döwürlerinde Samany emirleriniň we Deýlemit soltanlarynyň köşk lukmany, şeýle hem Hemedanda wezir bolup işläpdir. Ibn Sinanyň ajaýyp ýady we pikir ýitiligi bolupdyr. Alymyň iň ajaýyp eserlerinden «Sagalmak kitaby», «Lukmançylyk ylmynyň kanunlary», «Abatlanyş» kitaby ýaly eserleri meşhur ylmy-lukmançylyk ensiklopediýalaryna öwrüldi. Olar logika, biologiýa, psihologiýa, aýdym-saz, astronomiýa ýaly ugurlara bagyşlanýar. Keselleriň beýany, mysal üçin süýji keseli, beýniniň merkezi organ hökmünde işlemegi; derman serişdelerini öndürmek we ulanmagyň usullary; balyň bejeriş ähmiýeti «Kanunlarda» esasy orny eýeleýär.
Surat: biographe.ru
Awisenanyň ölmezinden ozal aýdan sözleri töweregindäkileri haýran galdyrypdyr: «Biz öz aklymyzda mahalymyz ölýäris we diňe bir zady özümiz bilen alyp gidýäris: Bu bolsa hiç zat öwrenip ýetişmedigimize düşünmek». Bu sözler güýjüni, saglygyny, ýaşlygyny, durmuşyny dünýä akyl ýetirmek üçin bagyş eden adamyň sözleridir.
X asyrda Gündogarda birnäçe iri gözleg merkezleri işläpdir: Müsürdäki Kair obserwatoriýasy, Eýrandaky Reý obserwatoriýasy we Halyf Mamunyň Merkezi Aziýadaky akademiýasy.
Mamunyň akademiýasynyň görnükli mugallymlaryndan biri meşhur filosof-alym Abu Reýhan Birunydyr (973-1048). Al-Biruni ýaşlygynda astronomlaryň, matematikleriň, lukmanlaryň arasynda görnükli şahsyýet bolupdyr, ol Gün tutulýan pursadyny synlamak üçin astronomik tejribehanany we taryhda ilkinji bolup globusy döredipdir. Köp şäherlere we ýurtlara (Kyýat, Gürgen, Hindistan) baryp gören Biruny bu ýerde ýaşaýan halklaryň taryhyny we medeniýetini, şeýle-de ýyl senenamasy ulgamyny öwrenipdir.
Surat: biographe.ru
Birunynyň bahasyna ýetip bolmajak ylmy mirasy «Geçen nesilleriň hronologiýasy», «Hindistan», «Kanunlar kitaby», «Ýeriň aýlanyşynyň arap teoriýasy» ýaly eserleri öz içine alýar. Alymyň esasy ylmy ussatlygy 995-nji ýylda döreden diametri 7,5 metr bolan diwar kwadraty esasynda Ýeri ölçemegiň täze usulyny oýlap tapmagy hem-de polýak alymy N.Kopernikden (1473-1543) has öň Ýeriň Günüň daşyndan aýlanýandygy baradaky teoriýasyny ulanmagydyr.
Biruny sanskrit, pars, sogdian, siriýa, ýewreý dillerini gowy bilýändigi sebäpli, tebigy ylmy terminleri bir dilden başga dile terjime etmegiň ýörelgeleriniň ösmegine hem goşant goşupdyr.
Gadymyýetiň beýik alymlary Gündogaryň dürli ýurtlarynda ylymlaryň döremeginde, sebitler bilen yklymlaryň arasyndaky alyş-çalyşyň giňeldilmeginde we umuman dünýä siwilizasiýasynyň ösmeginde möhüm hyzmaty ýerine ýetiripdirler. Olaryň özboluşly döredijiliginiň häzirki döwür üçin uly gymmaty we ähmiýeti bar.
Gündogaryň akyldar alymlary bolan Al-Farabynyň, Abu Reýhan Birunynyň we Ibn Sinanyň bilim ulgamyna edebiýat, ene dili, matematika, geografiýa, taryh, bedenterbiýe ýaly dersleri girizmek baradaky teklipleri häzirki zaman okuw meýilnamasynda üstünlikli ulanylýar we ruhy dünýägaraýşyň kämilleşmegine, ýaşlaryň fiziki taýdan berk bedenli ösmegine goşant goşýar.
Peýdalanylan çeşmeler: islam.az; hozir.org/velikie-uche; uchportal.ru; ru.m.wikipedia.org; ruh.kz.
